Kelebek Etkisi ile ilgili her zaman gündem olan soru cümlesini işitmemiş, okumamış kimse kalmamıştır: “Amazon’da kanatlarını çırpan bir kelebek, ABD’de fırtınaya sebep olabilir mi?” Kelebek Etkisi teorisini bütün yönleriyle kavrayabilmek ve anlayabilmek için Kaos Teorisi’ni de bilmek çok önemlidir. Kelebek etkisi nedir diyenler için bilimsel araştırmalardan, efsanevi örneklere ve kelebek etkisini işleyen filmlere yer veren yazı.
Kelebek Etkisi: Küçük Değişiklikler Öngörülemez Sonuçlar Doğurabilir
Kelebek etkisi olarak adlandırılan durum sadece bir kelebeğin kanadını çırpması ile havayı değiştirebileceğini öne süren durumdur. Bir durumun oluşmasının başında küçücük değişikliklerin öngörülemez sonuçlar yaratmasına verilen ad Kelebek Etkisi’dir.
Kelebek Etkisi, matematikçi, meteorolog ve aynı zamanda Kaos Teorisine katkıları olan Amerikalı Edward Norton Lorenz’in (23 Mayıs 1917-16 Nisan 2008) verdiği benzeşim örneği gelir; Amazon Ormanları’nda bir kelebeğin kanat çırpması ABD’de bir fırtınanın kopmasına neden olabilir. Kelebek etkisi, basit ve sade bir şekilde açıklamak gerekirse herkesin anlayabileceği bir şekilde:
Bir sistemin başlangıç verilerinde küçücük değişiklikler yapıldığında tahmin edilemez ve bazı büyük sonuçların doğabilmesidir. Kelebek etkisi teorisi, yapılan araştırmalarda olayların istatistiksel çizelgelerinin kelebeğe benzetilmesi ile bilim insanları tarafından bu ismi almıştır. Aslında Edward Lorenz bir meteorologdur ancak yarattığı bu teori başta matematik olmak üzere fizik, biyoloji, politika ve sosyal bilimleri bile etkilemiştir.
Amazon’da Kanat Çırpan Bir Kelebek, Amerika’da Fırtınaya Sebep Olabilir Mi?
Bu tarz sorular insanların dikkatini Kelebek Etkisi teorisi üzerine çekmiştir. Amazonlarda bir kelebeğin kanat çırpma eylemi, ABD’de fırtına oluşmasına neden olabilir. Bu durum şöyle de açıklanabilir: Bir kelebeğin kanat çırpması ile Dünya’nın bir başka ucunda oluşabilecek bir kasırgaya etki edebilir.
Lorenz, hava durumu tahminlerini modellemek için yaptığı bir ölçümde, başlangıç verisini 0.506128 yerine 0.506 olarak değiştirerek girdi ve çok farklı sonuç oluştu. Lorenz, bu deneyden yola çıkarak başlangıçtaki ufak bir değişikliğin çok büyük ve uzun sürede farklı sonuçlar doğurabileceği sonuçlara ulaştı.
Kelebek Etkisi sadece hava durumuyla ilgili konularda değil tüm olayların başlangıç şartlarıyla ufak şekilde bile oynandığında sonuçların tahmin edilemez boyuta ulaşabildiğini gösterdi.
Kelebek Etkisi ve Kaos Teorisi
Kelebek etkisini tam olarak anlayabilmek için kaos teorisini de anlamak gerekir.Kaos Teorisi, doğal bir şekilde öngörülemeyen sistemlerin davranışlarını tahmin edebilme bilimi olarak tanımlayabiliriz. 1800’lü yılların sonlarında fizikçi ve matematikçi olan Henry Poincare, Kaos Kuramı’na oldukça büyük katkı sağlamıştır.
Norveç Kralı II. Oscar, Güneş Sistemi’nin kararlı olup olamayacağını ispatlayana ödül vereceğini duyurmuştur. Poincare ise bunun analitik olarak çözülmesinin mümkün olmadığını çünkü bu sistemdeki her cisme ait başlangıç koşullarının eksiksiz olarak ölçülemeyeceğini göstermiştir.
Sisteminde başlangıç koşullarında hassas bir bağlılık olduğunu ve bundan dolayı eksiksiz yani hatasız, tam ölçüm yapılamayacağını ortaya koymuştur Poincare. İlk olarak “kaos” kelimesi de Poincare tarafından bilime kazandırılmıştır. Aralarındaki ilişki ise şöyle açıklanabilir:
Kaos teorisini yan yana dizilmiş iskambil kâğıtlarına benzetirsek kelebek etkisi, sadece birinci kâğıda dokunulmasıdır. İşte o ilk kâğıda dokunmakla başlayan süreçle küçücük bir kelebeğin kanat çırpışından sonra tahmin edilemeyecek olayların başlangıcını birbirine benzetebiliriz.
Sık Kullanılan Bir Örnek: Adolf Hitler
Kelebek Etkisiyle ilgili en sık kullanılan fakat bilimsel bir tarafı olmayan ancak olayın yaşanma sıralaması teoriye uyduğundan, Kelebek Etkisi örneğinde en çok bilinen ve anlatılan olay Hitler’in hayatı örneğidir. Hitler örneği şöyledir: 1905 yılında Viyana’daki Güzel Sanatlar Akademisi’ne genç ve ressam olmak isteyen bir adam başvurur ve reddedilir.
Bu adam Adolf Hitler’dir. Hitler’in resim sanatına olan ilgisi herkesçe bilinmektedir ve birçok tablosu da bulunmaktadır. Hitler ressamlık hayallerinin peşinden henüz gençken gitmek istemiştir. Fakat Akademi tarafından uygun bulunmaz ve reddedilir. Hayallerini gerçekleştiremeyince orduya katılır.
Sonrasını ise başta Almanya olmak üzere 2. Dünya Savaşı ile birlikte yaşanan korkunç olayları hepimiz biliyoruz. Bu yaşanan reddedilme olayı sonrasında orduya katılma olayları birçok kişi tarafından doğrudan Kelebek Etkisi ile ilişkilendirilir.
Kelebek Etkisi ve Sinema
The Butterfly Effect 2004 yılında ABD yapımı olan dram, bilim kurgu ve gerilim filmidir. Kelebek Etkisi filminin başrollerini ise Ashton Kutcher, Amy Smart, Eric Stoltz paylaşmaktadır. Film ismini doğrudan kelebek etkisi teorisinden almaktadır. Konusu şöyledir: Evan çocukluğunda kötü olaylar yaşamış fakat gidip gelen hafızası yüzünden bu olayları tam olarak hatırlayamamaktadır.
Zaman geçtikçe, Evan artık bir yetişkin olur ve hafıza sorunları olmadan diğer insanlar gibi normal bir hayat sürer. Bir gün çocukluğunda yaşadığı sorunu çözmek için tuttuğu günlüklerin birini tesadüfen okur ve zamanda yolculuk yaparak yarım kalmış anılarını hatırlayamadığı karanlık dönemlere döner.
Günlükte yazan ve hafızasının karanlık bölgelerine gönderdiği çocukluk anılarına geri dönen ve zamanda yolculuk yapmaya başlayan Evan, yaptığı bu yolculuklarda müdahale ederek değiştirdiği olaylar yüzünden geri dönerek şimdiki hayatıyla buluştuğunda artık bazı şeylerin eskisi gibi olmadığını ve büyük değişiklikler olduğunu fark edecektir.
Konusunu teorinin kendi adından alan film geçmişte yapılan ufak bir değişikliğin geleceği tahmin edilemez bir şekilde nasıl etkileyeceğini anlatıyor. Başlangıçtaki ufak gibi görünen detayların değişimiyle tahmin edilemeyecek olayların başlangıcı kabul edilebilir.
Tek Bir Şey Değişirse Her Şey Değişir!
Kelebek etkisi için sadece meteorolojide değil birçok bilim dalında da kullanıldığını söylemiştik. Örneğin: Arap Baharı hareketi Tunus’ta Muhammed Buazizi’nin kendini yakmasıyla başlamıştır. Bu olay benzer durumdaki ülkeler arasında adeta bir domino taşı etkisi yaratmıştı. Günümüzde hâlâ bu domino etkisiyle Arap ülkelerinin yaşadıklarını izliyoruz.
Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasının nedeni bir Sırp milliyetçinin Avusturya-Macaristan veliaht prensini öldürmesi idi. Franz Ferdinand’ın yaralı askerler için hastaneye gitmek istediğini söylemesi üzerine hastaneye giderken şoförün yanlış bir yola girmesiyle, o sırada sokakta bulunan Princip’in Ferdinand’ı öldürmesi. Bir şoför sadece yanlış bir yola saptığı için bu ufak hata dünya tarihini değiştirmiştir.
This post is also available in: English
Yorumlar (0) Yorum Yap