Kayaç nasıl oluşur sorusu beraberinde yeryüzü ile ilgili pek çok soruyu da çağırmaktadır. Yeryüzünün oluşumu ve gelişimi bakımından kayaçların önemli bir yere sahip olduğunu belirtelim. Kayaçlar hakkında bilgi sahibi olmak, su ve kara sistemleri hakkında bilgilenmeyi de içeriyor. Bu sistemler arasındaki ortaklığın bir sentezi olduğunu söylesek yanılmış olmayız. En genel tanımıyla birden çok mineralin sentezi sonucunda oluşan katı yapıdır. Bu yapılar kendilerini oluşturan mineral dengesine göre farklı cinslere sahip olurlar.
Oluşumları oldukça uzun zaman zarfında gerçekleştiği için bir bakıma yeryüzünün tarihçesi oldukları söylenebilir. Bulundukları bölgenin jeolojik ve jeomorfolojik yapısı ile ilgili fikir sunarlar. Dünyanın pek çok bölgesinde turistik amaçlı gezip görülebilen kayaçlar bulunmaktadır. Bunun dışında adı bilinmeyen sayısız kayacın bulunduğunu da belirtelim. Dünyanın oluşumundan bu yana kayaçların da oluştuğu tespit edilmiştir. Kimi zaman dünyanın dışında yer alan gaz parçalarının soğuması ile kimi zamansa doğa olayları ile şekillenirler. Bu oluşum şekillerine göre de çeşitli kategorilere dahil edilirler.
Sınıflandırması Nasıl Yapılır?
Kayaçlar daha önce bahsettiğimiz gibi pek çok farklı açıdan kategorize edilirler. Mineral yapılarına, ısınma ve soğuma şartlarına, içerisinde bulunan bileşenlerin dokusuna göre sınıflanabilirler. Tüm bu şartlar gözetildiğinde karşımıza en sık çıkan kayaç türleri; başkalaşım, tortul ve magmatik kayaçlardır. Her türün kendine has özellikleri bulunur.
Milyarlarca yılı aşan yeryüzü oluşumu sırasında birbirinden farklı kayaç türleri ortaya çıkar. Kimi zaman volkanik patlamalar sonucu kimi zamansa uzun yıllar boyunca gelişim sonucu oluşabilir. Bu durum doğal olarak kayaçların içsel özelliklerini birbirinden ayırmaktadır.
Sınıflandırma sırasında “kayaç döngüsü” adı verilen bir sistemden yararlanılır. Bu döngüsel modele göre kayaçlar sınıf değiştirerek dönüşebilirler. Kayaç döngüsü modeli sayesinde kayaçların tarih içerisinde geçirdiği dönüşümleri takip etmek mümkün hale gelmiştir. Kayaçlardaki bu başkalaşım süreci ise magmatik olandan tortula ve sonunda başkalaşıma doğru ilerler. Kısacası kayaçların döngüsel bir yapıda ortaya çıktığını ve yine aynı döngüyü takip ettiğini söylemek mümkündür. Bu yapı model sayesinde kayaçların takibi bilim dünyası açısından da oldukça kolay hale gelmiştir.
Kayaç Döngüsü Nasıl Gerçekleşir?
Üzerinde yaşadığımız yer kabuğunda karşımıza çıkan üç farklı tür kayaç bulunmaktadır. Bu kayaçlar sırasıyla magmatik, tortul ve başkalaşım kayaçlardır. Oluşumları milyonlarca yılı aşsa da kayaçlar bulundukları yerde kalmaya devam etmektedir. Bu anlamıyla yeryüzünün en eski konukları olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Kimi zaman yağmur, erozyon, deprem, dalga vb. etkiler altında kalsalar da yalnızca dönüşüme uğrarlar. Bu dönüşümleri inceleyen model ise daha önce bahsettiğimiz kayaç döngüsü modelidir. Suyun kayaç döngüsü açısından önemini de atlamayalım.
Su, kayaçların form değiştirip dönüşüme uğraması bakımından büyük öneme sahip bir kaynaktır. Suyun etkisi sayesinde kayaçların oluştuğu bileşenler arası çeşitli sentezler oluşur. Kayaç döngüsü ise yer altında soğumaya başlayan magmatik kayacın tektonik olaylar sonucu yeryüzüne çıkması ile başlar. Oluşan bu kayacın yağmur, rüzgâr ve erozyon ile etkilenmesi ve çökelmesi sonucu tortul kayaç oluşur. Bu kayaç ise dönüşüme uğramaya devam eder. Yoğun sıcaklık etkisi altında tortul kayaçlar başkalaşım kayaçlara dönüşürler. Kayaç döngüsü en genel anlamıyla bu şekilde gerçekleşir.
Türleri Nelerdir?
Kayaç nasıl oluşur sorusu ışığında kayaç türlerini hep birlikte incelemeye başlayalım.
1) Magmatik Kayaç
Magmatik kayaçların oluşumlarının temelinde magma bulunur. Yer kabuğunun derinliklerinde yer alan magmanın soğuması ve yeryüzüne çıkması sonucu oluşur. Tabii ki bu süreç binlerce yılı alabilmektedir. Magmatik kayaçların kristali andıran bir yapıya sahip olduğu söylenebilir. Aşırı ısıma ve soğuma sürecinin sonucunda bu kristal yapı ortaya çıkar. Magmanın soğuması ile yeryüzüne çıkma süreci tektonik hareketlerin yardımı ile gerçekleşir. Magmatik kayaçlar kendi içerisinde ikiye ayrılır. Eğer yeryüzünde ya da yeryüzüne yakın bölümlerde ortaya çıkarsa “volkanik kayaç” adını alır. Yeryüzünün derinliklerinde ısıma ve soğuma süreci yavaşça gerçekleştiğinde ise “plütonik kayaç” ortaya çıkar.
Magmatik kayaçlar magma yapısındaki ısımalar, basınç değişikliği veya bileşen dönüşümü sebebiyle ortaya çıkabilir. Yer kabuğunun çok önemli bir kısmını magmatik kayaçların oluşturduğunu da belirtelim. Yaklaşık yüzde 70’lik bir kısmını magmatik kayaçlar oluşturur. Bazalt, gabro, granit, granodiyorit, siyenit ve ultramafik bu kayaçların cinslerindendir. Okyanus kabuklarının ise neredeyse tamamını bazalt maddesi oluşturur. Magmatik kayaçların zaman içerisinde dış etmenler veya kimyasal müdahale ile dönüşmesine ise tortul kayaç denir.
2) Tortul (Sedimanter) Kayaç
Tortul kayaçlar, kayaç nasıl oluşur sorusunun en ilginç cevapları arasında yer alır. Bunun temel sebebi ise magmatik kayaçların göz kamaştırıcı bir şekilde dönüşümden oluşmalarıdır.
Tortul kayaçların pek çok tanımı bulunur. Bu tanımlar arasında en sık karşılaşılanlar sedimanter ve sedimantitlerdir. Daha önceden var olan kayaçların doğal etkenler ya da kimyasal müdahale ile çökelmesi sürecinin sonunda sedimentler oluşur. Bu doğal olaylar rüzgâr, yağmur, sel, erozyon, fırtına vb. olabilir. Tüm bu olaylar sonucunda magmatik kayanın özünde bir değişim ortaya çıkar.
Ortaya çıkan bu sedimentler başlı başına kayaç statüsüne sahip değildir. Bu çökeltilerin zamanla fiziksel ve kimyasal değişiklikler geçirerek tortul kayaçlara dönmesi gözlemlenir. Kayaç nasıl oluşur dendiğinde tortul kayaçlar ilk akla gelenler arasındadır. Bunun sebebi günümüzde en sık kullanılan kayaçlardan olmasıdır. Kireç taşı, traverten, jips, kaya tuzu, konglomera, kil taşı, petrol ve kömür bunlar arasındadır. Tortul kayaçlar cinsine göre üçe ayrılır. Bunlar sırasıyla fiziksel tortul kayaçlar, organik tortul kayaçlar ve kimyasal tortul kayaçlardır.
3) Başkalaşım (Metamorfik) Kayaç
Kayaç nasıl oluşur seçkimizde şimdi sırada başkalaşım kayaçlar var. Namı diğer metamorfik kayaçlar. Bu isme sahip olmasının sebebi ise uzunca bir başkalaşım sürecinden geçmesidir. Sıcaklık, basınç, gerilme ve kimyasal etkiler ile farklı kayaçların dönüşüme uğraması olayına verilen tanımdır. Tortul kayaçlar ve magmatik kayaçlar bu doğal veya yapay işlemler sonrasında başkalaşım kayaç görüntüsüne sahip olabilir. Çoğunlukla kristal yapıya sahiptirler. Bu nedenle kristal şist dendiği de olur. Metamorfik ismini ise metamorfizmadan alır.
Yer kabuğunda yer alan maddelerin fiziksel ve kimyasal dönüşümler ile öz değişimi anlamına gelir. Bu öz değişiminin temel öznesi ise çeşitli minerallerdir. Bu minerallerin dönüşümü başkalaşım kayaçların oluşumuna yol açar. Metamorfizma süreci pek çok farklı şekilde gelişebilir. Termal metamorfizma, dislokasyon, rejiyonal termo- dinamo metamorfizma ve gömülme metamorfizması tanımları vardır. Başkalaşım kayaçların en bilinen özelliği ise şu an kullanılan kayaçların atası olmalarıdır. Örneğin kalker mermerin ilk hali, granit gnaysın, kömür elmasın, kum taşı ise kuvarsitin öncülüdür.
Kayaç Nasıl Oluşur: Mucitleri Kimlerdir?
Kayaç nasıl oluşur sorusu ile şüphesiz kayaçların kimler tarafından incelendiğini de akla düşürüyor. Madenciliğin doğuşu ve gelişiminin kayaçları insan tarafından tanınır kıldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Madenciliğin gelişimine paralel olarak petrografi biliminin de ortaya çıkması önemli bir atılımdır. Petrografi bilimi sayesinde yeryüzünde, yeryüzüne yakın bölgelerde ve hatta yer kabuğunda bulunan kayaçların nitelikleri incelenebilmiştir. Bu kimi zaman kayaçların fiziksel yapıları olurken kimi zamansa kayaçları oluşturan maddeleri araştırmak olmuştur. Petrografi ile ilgilenen kişilere petrograf adı verilir. Petrograflar incelemelerini petrografik mikroskop ile gerçekleştirirler.
Bu yöntem sayesinde kayaçları oluşturan mineraller en küçük parçalarına kadar ayrıştırılıp incelenebilmektedir. İnsanlık tarihi boyunca kayaçların bir şekilde kullanıldığını unutmamak gerekir. İnsanlığın ilk aletleri taşları yontarak, kırarak ve şekil vererek ortaya çıkardığı bilinmektedir. Bu taşların birçoğu şüphesiz kayaçlardan başkası değildir. Bu anlamıyla Taş Çağı’ndan bu yana kayaçlardan yararlanıldığını da söylemek mümkündür. Madenciliğin profesyonel bir uğraş olarak kabul edilmesi ile birlikte kayaçların önemi artmıştır. Günümüzde pek çok kayaç madencilikte kullanılmaktadır.
This post is also available in: English Français Español Deutsch
Yorumlar (0) Yorum Yap