Evrendeki En Büyük Yapı 

Günlük koşuşturmalar için de günlerimiz, yıllarımız geçiyor. “Dünya kadar işimiz var” diyoruz, Dünya’nın büyük bir şey olduğunu düşünüyoruz. Aslında Dünya’mız içerisinde 400 milyar yıldız bulunan Samanyolu Galaksisi’nde sıradan bir yıldız olan Güneş’in çevresinde dolanan sekiz gezegenden sadece birisi. Evrende o kadar büyük yapılar var ki, Samanyolu Galaksisi bile yanlarında sıradan bir yıldız kümesi haline geliyor. Peki, evrendeki en büyük yapılar neler? Evrendeki en büyük yapılar “süper küme” (superclusters) ve “ipliksi yapılar” (filaments) denen birçok galaksinin birleşip kurduğu yapılar olarak bilinir. Bunların büyüklüğü 100 milyon ışık yılından birkaç milyar ışık yılına kadar uzanır. Bir karşılaştırma yaparsak, Samanyolu Galaksisi’nin çapı 100 bin ışık yılı ve 1 ışık yılı da 9.5 trilyon kilometredir. Her ne kadar galaksiler devasa yapılar olsa da, kütle çekim ile galaksilerdeki madde, kara madde ve belki henüz bilmediğimiz başka bir kuvvet de diğer galaksiler ile ilişkiye girip birbirlerini bir şekilde çekerek uzun, doğrusal, yani uzaktan bakıldığında sanki ipliksi gibi görünen yapıları oluştururlar. Burada “ipliksi” kelimesini kullanıyoruz ama bu devasa yapıların ne kadar büyük olduğunu anlatmaya ne Türkçede, ne de başka bir dilde kelime olduğunu sanmıyorum, çünkü hayal gücümüzün çok çok ötesinde! Bu ipliksi yapılara daha da uzaktan bakıldığında bir örümcek ağı gibi görünür, buna “kozmik ağ” (cosmic web) denir. Ağın içindeki ipliksiler arasındaki boş görünen alanlara da “boşluk” (voids) denir. Bu boşluk diye düşündüğümüz yapılar gerçekten bomboş mu, yoksa içinde farklı bir şeyler mi var, o da apayrı bir konu. Ağdaki ipliksi yapıların genelde bir şekilde birbirine bağlı görünmesinden dolayı bütün kozmik ağa evrenin en büyük yapısı diyebilecek olsak da, bu tanım tartışma götürür. Onun yerine şu anda, ağdaki en büyük ipliksi yapıları tespit edip bunların en büyüklerini bulmak daha doğru olur gibi görünüyor. Bu tür ipliksi yapıları keşfedebilmenin yolu, tarama teleskopları ile bütün uzayın derece derece her yöne doğru yıllarca gözlemini yapıp tutarlı gözlem verilerini birleştirmek. Aynı teleskoptan elde edilen iki veri karşılaştırıldığında hata payı ve kalibrasyon gibi etkiler, aynı bölgenin iki farklı büyüklükteki teleskoptan elde edilen verilerine göre daha düşük olur. O nedenle aynı teleskoptan verilerin birleştirilmesi daha güvenli veri seti sağlar.

Evrenimizi optik ve yakın kırmızı-öte bölgede uzun yıllardır tarayan Sloan Dijital Gökyüzü Taraması (SDSS) ile yapılan gözlemsel çalışmalar neticesinde, 2003 yılında evrenimizdeki en büyük yapının Sloan Büyük Duvarı (Sloan Great Wall) olduğu keşfedildi. Tabi bunu kapalı bir duvar olarak düşünmemek gerekir. Uzunluğu 1.37 milyar ışık yılıdır ve Güneş Sistemi’nden yaklaşık 1 milyar ışık yılı uzaklıktadır. Bu sayılar bir anda bir anlam ifade etmeyebilir, ama bir ucunda oluşan bir yıldızın ışığının diğer ucuna 1.37 milyar yılda gittiğini ve karşılaştırma olarak da Güneş’in yaşının 4.6 milyar yıl olduğunu düşünürsek nasıl bir büyüklükten bahsettiğimizi anlarız. Tabii zaman içinde farklı teleskoplarla yapılan tarama gözlemleri neticesinde Sloan Büyük Duvarı’ndan da büyük birkaç yapı daha keşfedildi. Bunlardan birisi BOSS Büyük Duvarı (BOSS Great Wall), Baryon Salınım Tayfsal Tarama (Baryon Oscillation Spectroscopic Survey) projesi ile 2016 yılında keşfedildi. İçerisinde barındırdığı 830 galaksinin kütlelerinin toplamı, Samanyolu Galaksisi’nin 10 bin katı olarak bulundu. Bizden 4.5 ile 6.5 milyar ışık yılı uzaklıkta olan duvarın uzunluğu her ne kadar 1 milyar ışık yılı olarak tespit edilse de hacim olarak Sloan Büyük Duvar’ından daha geniş olduğu tahmin ediliyor.

EVRENİN BOŞLUKLARI