El-Cezeri: Sibernetik Alanın Kurucusu ve Mekaniğin Babası

Batı dünyasında Cazari (Gazari) olarak bilinen “Ismail Ebul-Iz Bin Razzaz El-Cezeri” Mezopotamya (Cizre) Tor (Dağ kapı) mahallesinde 1153 yılında dünyaya gelmiştir. Adı İsmail ve babasını adı Rezzaz dır. Şeref ve onur babası anlamında Ebul-iz lakabını taşımıştır.

El Cezeri Onun Cizreli olduğunun bir delilidir. Eşsiz icatlarıyla dünyaya nam salan El- Cezeri, “zamanın harikası” anlamında “Bediuzzaman” denilmiştir. Cizreli büyük mucit, bilgisayarın temelini atan âlim, fen ve teknik insan, robotlar, saatler, su makinaları, şifreli kilitler, şifreli kasalar, termos, otomatik çocuk oyuncakları gibi 60 makine mucidi ve dünyanın ilk sibernetik bilginidir.

Ömrünün büyük bir kısmını memleketinden uzakta, günümüzde ülkemizin güneyinde yer alan Yukarı Mezopotamya’da, Diyarbakır şehrinde yaşamıştır. Arka arkaya üç Artuklu hükümdarının hizmetinde çalışmıştır. Bunlar, Nureddin Muhammed ibn Arslan (1174–1185), Kutbüddin Sukman ibn Muhammed (1185–1200) ve Nasirüddin Mahmud ibn Muhammed (1200–1222).

Ebu’l-İzz el-Cezerî’nin kim oldugunu daha iyi kavrayabilmek için onu, günümüz terimleriyle şöyle tarif edelim:

“Orta Çağ’ın en büyük bilim insanı, mekatronik, sibernetik ve hidrolik ustası fizikçi, günümüz robotik teknolojisine ilham veren dahi, denge-boşluk-hava unsurlarını kullanarak tarihin ilk robotlarını tasarlayan mühendis, robotikle ilgili bilinen en eski kayıtların sahibi, kendisinden sonra gelen başta Leonardo da Vinci olmak üzere muhtelif milletlerden bilim insanlarının ilham kaynağı..” 


El-Cezeri ve Eserleri

Otomatik Çalışan Su Makinesi

Hayatı hakkında bilinen tek bilgi kitabında verdiği bilgilerdir. 1206 yılının başlarında kitabını yazmayı tamamlamıştır ve tamamlaması 7 yılını sürmüştü. Eserin adı, El Câmi-u’l Beyn’el İlmî El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel “Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar” şeklindedir. Kitabını yazmaya başladığında makine yapımında 25 yıldan fazla deneyime sahip olduğunu notlarından anlamaktayız. Bu nedenle tarihçiler onun aktif hayatına 1175 civarında başladığı sonucuna varmışlardır.

Hayatının birçok yönü onu farklı kılmıştır. Birincisi, İslam medeniyetinin o dönemindeki çoğu bilim insanının aksine, makine yapımı ile ilgilenmiştir. Gerçekten de o zamanın bilim insanlarının çoğu, günümüzde anlaşılan anlamda, çok disiplinli idi. Bazıları Al-Farabi, İbni-Sina (Avicenna), Al-Hawarizmi gibi en ünlü bilim insanları, şiirden teolojiye, felsefeden bilime ve tıbba kadar birçok disiplinde mükemmeldi. Ancak, El-Cezeri gerçek bir makine mühendisiydi ve Artuklu hükümdarlarının sarayında baş mühendis olarak işinde mükemmeldi.


Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar

Saz Çalan Robot

“Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar” kitabını çevirmeye yönelik ilk girişim, yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde bazı kısımlarını Almanca’ya çeviren Wiedmann ve Hawser tarafından yapılmıştır. Bununla birlikte, bu kitabın en bilinen çevirisi Hill’e aittir. İngilizce olarak “The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices” başlıklığı ile yayımlanmıştır. Farklı çevirmenler kitabı, “A Compendium on the Theory and Practice of the Mechanical Arts” olarak çevirmeyi tercih etmiştir. Bazı kaynaklar aynı kitaba basitçe “Automata” olarak atıfta bulunmaktadır.

Tüm bu girişimler, bu uzun ve farklı başlıklarda eserin orijinal başlığının anlamı yakalamaya çalışılmıştı. Başlığın anahtar kelimelerini incelersek, en geniş anlamıyla bilim veya bilgi anlamına gelen “ilm” kelimesini bulabiliriz. “amal ennafii” faydalı iş veya güç olarak tercüme edilebilir, ancak tüm başlığın anlamından, muhtemelen uygulama veya tasarımın veya basitçe mühendisliğin pratik yönü için tasarlanmıştır. Burada “hyla”nın çoğulu olan “hiyal”, bir eser veya bir şeyi yapmanın zor bir yolu anlamına gelir. El Cezeri, bilim ve pratiği bir araya getirerek, adı verilen makineleri tasarlamaya çalışmıştır.


Üzerinde Çalıştığı Cihazlar

Abdest Otomatı

50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle gösterdiği bir kitaptır. El-Cezeri, tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını söyler. Al-Jazari’nin kitabı altı türe ayrılmıştır.

Sunulan tüm makinelerden ikisi en dikkat çekici olanıdır. O zamanlar açık ara en gelişmiş saat olan ünlü fil saati ve krank kaydırıcı benzeri bir sistem kullanan bir su pompası icatları.

Her ne kadar icatlarından sadece birkaçı faydacı makineler olarak sınıflandırılabilse de, El-Cezeri bu icatları sunduğunda kendisi ile aynı şeyleri araştıran isimlerden ayrılmayı başardı.

Hükümdarının sarayında yaşamasına rağmen, halkın ihtiyaçlarını da dinliyordu. Kitabının beşinci bölümü, esas olarak sulama ve evsel amaçlar için suyu yükseltmek için beş farklı, faydalı buluş sunar. Bilim insanlarının çoğu (Ulema) halifelerin hizmetindedir. İlgileri çoğunlukla bu yöneticilerin ihtiyaçlarına cevap vermeye yöneliktir. El-Cezeri’nin halk için bir şeyler ürettiği bu tutum o zamanlar olağandışıydı.

Ayrıca kitabını yazarken sade Arapça kullanmaya ve makinelerinin çalışma şeklini elinden geldiğince açıklamaya çalışmış. Hatta farklı yapıların nasıl oluşturulacağı konusunda kesin bilgiler vermiştir.

Bilim insanlarının çoğu (Ulema), kitaplarını sıradan insanlar tarafından pek anlaşılmayan, dolayısıyla seçkinlerle sınırlı olan sofistike bir dil kullanarak akranlarını etkilemekle daha çok ilgilendikleri için, o zamanlar El-Cezeri’nin tercih ettiği bu yazma türü şekil itibariyle olağandışıydı.

Kitabının geri kalanı, beşinci bölümde açıklanan faydacı teknolojiden farklı başka bir mühendislik türü sunmaktadır. Bu tür teknolojiye genellikle “ince teknoloji” denir. Çünkü ayırt edici özellikleri hassas mekanizmaların ve kontrollerin kullanılmasından kaynaklanır. Bu cihazlardan bazılarının bariz pratik kullanımları vardı. El-Cezeri, astronomik gözlemlerde su saatleri kullanırdı. Bunun dışında halka açık yerlere eserleri dikilmiştir.

1206’da ilk programlanabilir insansı robotu icat etmeye yönlendirdi. El-Cezeri ‘nin robotu, hükümdarın içki partilerinde misafirleri eğlendirmek için yapmıştır. Robot, bir gölde yüzen dört otomatik müzisyenli bir tekneydi.


Eserlerinin Bulunduğu Yerler

El-Cezeri

 El Cezeri’nin diğer bir eseri de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü güneş saatidir.

“Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar” isimli bu önemli eserinin birçok nüshası farklı yerlerde bulunmaktadır. Bunlar, İstanbul’daki Topkapı Sarayı’nda ve Boston Güzel Sanatlar Müzesi, Fransa’daki Louvre Müzesi ve Oxford Bodleian Kütüphanesi gibi dünya çapındaki birçok müzede korunmaktadır.

Al-Jazari’nin kitabı hakkında Sarton, “bu eser, bu alandaki kitap türünün en ayrıntılı örneğidir. Eser, Müslüman başarı çizgisinin doruk noktası olarak kabul edilebilir” der.

Ustaca cihazların yapımında kullanılan fikirlerin çoğu, mekanik teknolojinin sonraki gelişmelerinde faydalı olmuştur. Makinelerin mekanik tasarımının tarihi üzerinde muazzam bir etkisi oldu. Faydacı buluşları o dönemde tüm Arap dünyasında da kullanılmış ve İspanya’ya kadar yayılmıştır.


Ses Kaynağı Nedir? Ses Kaynakları Kaça Ayrılır?

This post is also available in: English Français Español Deutsch

Kategoriler: Bilim, Kültür

Yorumlar (0) Yorum Yap

/